Nazım Hikmet Ran, ressam Ayşe Celile Hanım ile Hikmet Bey’in oğlu olarak kimi kaynaklara göre Ocak 1902’de kimi kaynaklara göre ise Kasım 1901’de Selanik’te doğdu.
“YAHYA KEMAL ‘SENDEN KESİN ŞAİR OLUR’ DEMİŞTİ”
Asıl adı Mehmet Nazım olan, edebiyat dünyasında Nazım Hikmet adıyla tanınan usta şair, yaptığı bir açıklamada, yaşamının ilk dönemini, şu sözlerle aktarmıştı:
“Ben 1902 yılında 20 Ocak’ta Selanik’te doğdum. Dedem valiydi, şiirle ilgilenirdi. Annem ressamdı, birkaç yabancı dil bilirdi. Babam önce elçilik, daha sonra üst düzey memurluk yaptı. İlk şiirimi 13 yaşındayken yazdım. Bir yangını anlatıyordu. Ailem benim harika bir çocuk olduğuma karar vermiş ve şiir yazmamı telkin etmeye başlamıştı. 15 yaşında bahriye okuluna verdiler. Deniz subayı yapmak istiyorlardı beni. Okuduğum sınıf ikiye ayrılmıştı. Bir kısmı sporla, diğeri şiirle uğraşıyordu. Ben şairler tarafına düştüm. Okulda bize tarih ve edebiyat derslerini ünlü Türk şairi Yahya Kemal veriyordu. Kedimi anlatan bir şiir yazmıştım. Yahya Kemal şiirimi okuduktan sonra kedimi getirmemi söyledi. Tüyleri dökülmüş, çelimsiz bir kediydi. Yahya Kemal o zaman bana ‘Bu kadar allayıp pullayabildiğine göre, senden kesin şair olur. demişti. 16 yaşındayken Yeni Mecmua’da ‘Servilikler’ adlı şiirim yayınlandı. Bu şiir herkes tarafından beğenilmişti. 17 yaşında artık yazdıklarım ciddi ciddi basılıyordu.”
Nazım Hikmet Ran, ilkokulu Göztepe Taş Mektep’te okudu ardından Mekteb-i Sultani’nin hazırlık sınıfına yazıldı. Ailesinin yaşadığı ekonomik sıkıntı nedeniyle bir yıl sonra okuldan alınan Ran, Nişantaşı Sultanisi’ne kaydedildi.
Nazım Hikmet, ilk şiiri ‘Feryad-ı Vatan’ı 3 Temmuz 1913’te yazdı. Denizciler için yazdığı ‘Bir Bahriyelinin Ağzından’ şiirinden etkilenen Bahriye Nazırı Cemal Paşa’nın desteğiyle 1917’de girdiği Heybeliada Bahriye Mektebi’ni 1919’da tamamladı.
SAĞLIK SORUNLARI NEDENİYLE 1921’DE SUBAYLIKTAN AYRILDI
Edebiyatçı, Hamidiye kruvazörüne stajyer güverte subayı olarak atandı ancak 1920’de geçirdiği bir hastalık sebebiyle 1921’de sağlık kurulu kararıyla askerlikten çıkarıldı. Bu süreçte edebiyata ilgisini sürdüren Ran, yazdığı şiirleri büyük hayranlık duyduğu Yahya Kemal’e göstererek eleştirilerini dinledi.
“Bir inilti duydum serviliklerde/ Dedim: Burada da ağlayan var mı? /Yoksa tek başına bu kuytu yerde, /Eski bir sevgiyi anan rüzgar mı? / Gözlere inerken siyah örtüler / Umardım ki artık ölenler güler / Yoksa hayatında sevmiş ölüler / Hala servilerde ağlıyorlar mı?” dizelerinden oluşan ve Yahya Kemal tarafından düzenlenen, ‘Hala Servilerde Ağlıyorlar mı?’ şiiri, 1918’de Yeni Mecmua’da yayımlandı.
Nazım Hikmet Ran, 1920’de Alemdar gazetesinin açtığı şiir yarışmasında birincilik ödülünü kazandı.
İlk dönemlerinde adı “hececi” şairlerle anılan usta kalem, İstanbul’un işgal altında olduğu günlerde, vatan sevgisini yansıtan coşkulu direniş şiirleri yazdı.
Usta şair, Milli Mücadele’ye katılmak üzere 1921’de Faruk Nafiz, Yusuf Ziya ve Vala Nurettin ile Sirkeci’den kalkan Yeni Dünya vapuruna gizlice binerek İnebolu’ya geçti. Bolu’da bir süre öğretmenlik yapan şair, daha sonra Batum üzerinden Moskova’ya giderek, Doğu Emekçileri Komünist Üniversitesi’nde (KUTV) okudu.
Batum’da duyduğu ancak sözlerini anlamadığı Rusça bir şiirin şeklinden etkilenen şair Ran, serbest şiire ilgi duymaya başladı. Moskova yolculuğu sırasında yazdığı ‘Açların Gözbebekleri’ şiirinde serbest ölçüyü deneyen Ran’ın bazı şiirleri 1923’te Yeni Hayat ve Aydınlık dergilerinde yayımlandı.
HAPSİ İSTENDİ
Nazım Hikmet Ran, serbest ölçüde Türk şiirinin ilk örneklerini verirken, bir makalesinde şunları kaleme almıştı:
“Kafiyeli, vezinli şiir yazılmaz diyenler de kafiyesiz, vezinsiz şiir yazılmaz diyenler de dar kafalıdır. Şiir öyle de yazılır, böyle de. Ben şimdi bütün şekillerden yararlanıyorum. Halk edebiyatı vezninde de yazıyorum, kafiyeli de yazıyorum. Tersini de yapıyorum. En sade konuşma diliyle kafiyesiz, vezinsiz şiir de yazıyorum. Sevdadan da barıştan da inkılaptan da hayattan da ölümden de sevinçten de kederden de umuttan da umutsuzluktan da söz ediyorum. İnsana has her şeyin şiirime de has olmasını istiyorum. İstiyorum ki okuyucum bende bütün duygularının ifadesini bulabilsin.”
Moskova’dan 1924’te Türkiye’ye dönen Nazım Hikmet, Aydınlık dergisinde yayımlanan şiir ve yazılarından dolayı 15 yıl hapsi istenince yeniden Moskova’ya gitti.
Nazım Hikmet Ran’ın ilk şiir kitabı ‘Güneşi İçenlerin Türküsü’, 1927’de Bakü’de okuyucuyla buluştu.
Cumhuriyet’in 5’inci yıl dönümü münasebetiyle çıkarılan aftan yararlanmak üzere Temmuz 1928’de Türkiye’ye girerken yakalanan Nazım Hikmet, bir süre tutuklu kaldı.
Usta şair, yazı kadrosuna katıldığı Resimli Ay dergisinde bir yandan şiirlerini yayımladı, bir yandan da edebiyatın yerleşmiş değerlerine karşı sert çıkışlar yaptı. Kendisini “sosyalist şair” olarak tanımlayan Ran, sanatın amacı konusundaki tartışmada “Sanat, sanat için değildir.” diyerek toplumcu bir anlayışı benimsediğini ifade etti.
‘835 SATIR’ ŞİİRİ EDEBİYAT ÇEVRELERİNDE YANKI UYANDIRDI
İstanbul’da 1929’da basılan ‘835 Satır’ şiiri, edebiyat çevrelerinde geniş yankı uyandıran Ran, tam anlamıyla klasik denilemeyecek ama biçimsel bakımdan daha az deneysel bir şiir dili geliştirdi.
Şiirleriyle ilgili açılan pek çok davada beraat eden Ran, 1933’e kadar ‘gizli örgüt kurmak’ suçundan, daha sonra ise ‘orduyu ve donanmayı isyana teşvik’ suçundan tutuklandı ve 28 yıl 4 ay hapis cezasına mahkum edildi.
Nazım Hikmet Ran, 1939’da 17 bin mısradan oluşan ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’ adlı eserini yazmaya başladı.
Genel Af Yasası’ndan yararlanarak, 1950’de serbest kalan şaire, Dünya Barış Konseyi tarafından Picasso, Paui Rubeson, Wanda Jakubuurska ve Pablo Neruda’yla birlikte ‘Uluslararası Barış Ödülü’ verildi.
“NAZIM’A SAHİP ÇIKIN, ONUN YANINDA ŞAİR BİLE SAYILAMAYIZ”
Neruda’nın “Nazım’a sahip çıkın. Biz onun yanında şair bile sayılmayız” dediği şair Ran, serbest kaldıktan sonra askerlik görevine alınacağını öğrenince, öldürüleceği düşüncesiyle Sovyetler Birliği’ne gitti.
Ran, 25 Temmuz 1951’de Bakanlar Kurulu tarafından Türk vatandaşlığından çıkarıldı. Aynı yıl şairin oğlu Mehmet dünyaya geldi.
Uluslararası barış kongrelerine katılması ve bu doğrultuda mücadele etmesi nedeniyle de eserleri birçok dile çevrilen Ran, dünyada büyük ün kazandı. Pek çok ülkeye seyahat ederek konferanslara katılan ve şiirlerini okuyan Nazım Hikmet, 3 Haziran 1963’te kalp yetmezliği sonucu Moskova’da hayatını kaybetti.
ESERLERİNİN BÜYÜK ÇOĞUNLUĞU VEFATINDAN SONRA YAYINLANDI
Ünlü Fransız yazar ve düşünür Jean Paul Sartre, Nazım Hikmet’in vefatının ardından yaptığı açıklamada, şu ifadeleri kullanmıştı:
“Vefalı dost, yiğit savaşçı, insan düşmanlarının amansız düşmanı, her yerde insana hizmet etmek ama hiçbir şeye kayıtsız kalmak istemiyordu. Bilirdi ki insan yaratılmış bir mahluktur ve asla dünyaya hazır gelmiyor. İnsanın durmadan düşmanla savaşarak kendi kendini yaratması gerekmektedir. Sözün kısası, Nazım Hikmet’in dediği gibi asla uyumamak lazımdır. O asla uyumadı. Önemli olan odur ki, ölüm onun ilk ve son uykusu oldu.”
Yazar Yaşar Kemal ise kaleme aldığı ‘En Büyük Şairimiz’ adlı makalesinde “Büyük halk ozanlarının son büyük halkası” dediği Nazım Hikmet için “Türk dili var oldukça Nazım Hikmet de var olacaktır” ifadelerini kullanmış, ayrıca “Eğer Nazım Hikmet gibi büyük bir yol gösterici gelmeseydi, edebiyatımız bu seviyeye çıkamazdı” değerlendirmesinde bulunmuştu.
Nazım Hikmet Ran’ın doğumunun 100’üncü yılı dolayısıyla 2002 yılı UNESCO tarafından ‘Nazım Yılı’ ilan edilmişti.
Novodeviçi Mezarlığı’nda toprağa verilen şair, 5 Ocak 2009 tarihli Bakanlar Kurulu kararıyla yeniden Türk vatandaşlığına kabul edildi.
Ran’ın ‘Dağların Havası’ (Osmanlıca), ‘Güneşi İçenlerin Türküsü’, ‘835 Satır’, ‘Sesini Kaybeden Şehir’, ‘Benerci Kendini Niçin Öldürdü?’, ‘Taranta Babu’ya Mektuplar’ isimli eserleri yaşamı sırasında, ‘Kurtuluş Savaşı Destanı’, ‘Rubailer’, ‘Memleketimden İnsan Manzaraları’, ‘Cezaevinden Memet Fuat’a Mektuplar’, ‘Kemal Tahir’e Mapushaneden Mektuplar’, ‘Kuvayi Milliye’, ‘Sevdalı Bulut’, ‘Nazım ile Piraye’, ‘Hikayeler’, ‘Piraye’ye Mektuplar’, ‘Henüz Vakit Varken Gülüm’ün de aralarında bulunduğu çok sayıda eseri ise vefatından sonra yayımlandı.
Eserleri 50’den fazla dile çevrilen şair, cezaevindeyken, İbrahim Sabri ve Mazhar Lütfi takma adlarının yanında imzasız olarak da bazı şiirlerini okuyucuyla buluşturdu, 1949’da ise Ahmet Oğuz Saruhan adıyla ‘La Fontaine’den Masallar’ isimli kitabını çıkarttı.
Akşam, Son Posta ve Tan gazetelerinde “‘Orhan Selim’ takma adıyla fıkra yazarlığı ve başyazarlık yapan Ran’ın yine Orhan Selim imzalı ‘İt Ürür Kervan Yürür’ adlı bir kitabı da bulunuyor.
Oyun yazarı da olan Nazım Hikmet’in, ‘Kafatası’, ‘Bir Ölü Evi’, ‘Unutulan Adam’ ve ‘Ferhat İle Şirin’in de aralarında bulunduğu 22 tiyatro eseri, Türkiye’nin yanı sıra Rusya, Almanya, Macaristan, Polonya ve Çekoslovakya’da sahnelendi.